اصول بهداشتي در تهيه و نگهداري غذاي كمكي
اصول بهداشتي در تهيه و نگهداري غذاي كمكي
قبل از تهيه غذا بايد مادر دست هايش را با آب و صابون بشويد.
ظرفهاي مورد استفاده، وسايل تهيه مواد اوليه غذا مانند سطح ميز، تخته گوشت خردکني يا سبزي خردكني بايد شسته و تميز باشند.
ظرف غذاي كودك بايد مشخص و جدا باشد، از بشقاب ديگران غذا نخورد و بعد از هر بار استفاده، ظرف غذاي او كاملاً با آب و مايع ظرفشويي شسته شود.
قبل از غذا دادن به شيرخوار، مادر علاوه بر شستن دستهاي خود با آب و صابون، دست و صورت كودك را نيز بشويد.
توصيه ميشود غذاي كمكي حتيالامكان به مقدار موردنياز روزانه تهيه شود تا كودك از غذاي تازه بهرهمند گردد.
اگر غذاي تهيه شده بيشتر از مصرف هر وعده باشد براي نگهداري بقيه غذا بايد بلافاصله آن را در ظرفهاي تميز و كوچك كه در آن كاملاً بسته ميشود (هر ظرف براي يك وعده) ريخت و بعد از خنك شدن كه معمولاً يكي دو ساعت طول ميكشد در يخچال (5-4 درجه ساتنيگراد) گذاشت و نگهداري نمود.
نگهداري غذاي كمكي در يخچال 24 ساعت حداكثر تا 48 ساعت اشكالي ندارد.
غذايي كه در يخچال نگهداري شده بايد به مقدار موردنياز يك وعده مجدداً داغ شود. غذا را هنگام داغ كردن بايد كاملاً به هم زد تا همه اجزاء آن به طور يكنواخت داغ شود سپس با امتحان كردن و اطمينان يافتن از ولرم شدن آن، غذا را به كودك بدهند.
غذاي تهيه شده تا دو ساعت در دماي اتاق قابل نگهداري است و نيازي به داغ كردن مجدد ندارد. (غذاهاي كمكي كه با شير تهيه ميشود تا يك ساعت قابل نگهداري است).
در موارد بسيار نادر كه مادر به دليل مشغله زياد امكان تهيه غذاي روزانه را ندارد ميتواند غذا را به مقدار بيشتر و براي يك هفته تهيه كند، آن را به اندازههاي يك وعدهاي تقسيم نمايد، در ظرفهاي كوچك و تميز (كه در آن كاملاً بسته ميشود) بريزد و در فريزر نگهداري كند.
غذاي كمكي فريز شده را نبايد در دماي اتاق ذوب كرد بلكه شب قبل بايد در يخچال گذاشت. هنگام استفاده، در قابلمه كوچكي ريخته و دوباره داغ كرد. (در سطور بالا در نحوه داغ كردن مجدد غذا اشاره شده است).
روشهاي كاربردي در تغذيه تكميلي مطلوب شيرخوار
منظور از تغذيه تكميلي مطلوب، تنها توجه به نوع و مقدار غذا نيست بلكه شامل نحوه غذا دادن به شيرخوار نيز هست. يعني چگونه؟ چه وقت؟ كجا؟ و چه كسي به او غذا ميدهد؟
بنابراين با به كارگيري نكات زير كه در تغذيه صحيح شيرخوار اهميت ويژهاي دارد ميتوان «تغذيه تكميلي مطلوب» را براي او فراهم نمود.
1) شيرخوار هنگام غذا خوردن بايد در محل امن و راحتي قرار گيرد و مشتاق غذا خوردن باشد و مادر يا مراقب، با خوش خلقي و تشويق او به خوردن غذا، اين زمان را برايش لذت بخش كند.
2) هنگام غذا خوردن، بهتر است كودك راست بنشيند و مقابل مادر يا پدر باشد به اين ترتيب كودك ميتواند آن چه را كه در مورد غذا بايد كشف كند انجام دهد و احتمال خفگي او هم به دليل پرت شدن غذا به گلويش كمتر خواهد بود. در صورت امكان يك صندلي مخصوص غذا خوردن كودك براي اين كار مناسبتر است.
3) غذا دادن باید با صبر و حوصله و همراه با نگاه كردن به چشمان كودك، لبخند زدن و گفتار خوب باشد.
4) نبايد به شيرخواري كه خواب آلوده يا در وضعيت دراز كشيده است غذا داد.
5) شير خوار را بايد به خوردن تشويق كرد ولي نبايد به اجبار متوسل شد. در عين حال محيط او بايد آرام باشد و حواس و توجهش به چيز ديگري جلب نشود.
6) گاهي مادران اجازه نميدهند كودك مطابق ميل و نياز خود غذا طلب كند در حالي كه بهتر است اشتياق و اشتهاي كودك حتماًً در نظر گرفته شود.
7) غذا بايد با توجه به تواناييها و مهارتهاي تغذيهاي كودك، تهيه و به او ارائه شود.
8) ضمن غذا دادن به شيرخوار، ميتوان به او هم اجازه داد كه از انگشتانش استفاده كند و به غذا دست بزندو آن را به دهان ببرد.
9) شيرخواران بزرگتر از 9 ماه اصرار دارند كه با دست خودشان غذا را بردارند و بخورند. ضمن اين كه اين اجازه بايد به آنان داده ميشود بايد در غذا خوردن كمكشان كرد ولي نبايد آنها را تنها گذاشت.
10) چنانچه كودك از خوردن بعضي غذاها روگردان باشد ميتوان با تغيير در ظاهر و قوام غذا، رعايت تنوع و استفاده از برخي ادويهها (زردچوبه) و چاشنيها (آب ليموترش تازه، آب نارنج تازه، آب هويج) و سبزيهاي خوشبوي سائيده شده او را به خوردن غذا تشويق نمود.
11) در صورتي كه شيرخوار غذاي كمكي را نخورد، مادر نبايد آن را به كلي از برنامه غذايي او حذف نمايد بلكه بهتر است هر چند روز يك بار مجدداً آن را تهيه و به كودك ارائه كند زيرا اغلب شيرخواران پس از 7 يا 8 بار و گاهي هم ده يا پانزده بار ارائه همان غذا، نهايتاً آن را پذيرفتهاند.
12) اگر شيرخوار بعضي روزها، كمتر از آن چه انتظار ميرود غذا بخورد مهم نيست، چون مقدار غذايي كه در طي يكي دو هفته ميخورد اهميت دارد.
13) با توجه به مراحل تكامل كودك، نبايد انتظار داشت كه شيرخوار هنگام غذا خوردن خيلي تميز و مرتب بماند. با تمرين بيشتر، مرحله ريخت و پاش به تدريج كمتر ميشود. برخي كارهاي او مانند پرت كردن غذا، بازي كردن با غذا و ... را ميتوان با آرامش و ملايمت محدود كرد.
14) براي اين كه شيرخوار لباسش را كثيف نكند و در خوردن هم آزاد باشد ميتوان از پيش بند و سفره استفاده كرد.
15) وقتي شيرخوار بزرگتر ميشود و ميتواند به تنهايي بنشيند بهتر است او را با ساير اعضاء خانواده سرميز غذا يا سفره نشاند تا همزمان با غذا خوردن ديگران، او هم با كمك يكي از افراد خانواده غذايش را بخورد.
16) چون خانواده در برابر تغذيه كودك مسئوليت دارد لذا بهتر است پدر و ساير افراد خانواده، با ميل و علاقه و رغبت در تغذيه كودك مشاركت نمايند ولي هرگز با زور به او غذا ندهند.
17) اگر شيرخوار غذايش را خوب ميخورد بايد او را تحسين كرد و اگر نميخورد نبايد ناراحت و مايوس شد.
18) بهترين راه تشويق شيرخواري كه خوب غذا ميخورد «آفرين گفتن» به او، «دست زدن» براي او و «به به» گفتن است مثلاً آفرين سارا جان كه همه غذايت را خوردي، همه براي او دست بزنيد.
19) هر ماده غذايي كه به شيرخوار داده ميشود، به خصوص اگر جديد باشد بايد نام برده شود تا كودك علاوه بر طعم آن با اسمش هم آشنا شود مثلاً بايد گفت الآن «مهسا كوچولوي ما سوپ ميخورد، به به چه سوپ خوشمزهاي!»
20) اگر كودكان از غذا خوردن لذت ببرد زودتر ياد ميگيرند كه شخصاً غذا بخورند.
نكات اساسي در مورد تغذيه تكميلي
مهمترين نكته آن است كه در سن 6 تا 12 ماهگي، هنوز هم غذاي اصلي كودك شيرمادر است و غذاي كمكي بهتر است بعد از تغذيه با شير مادر و نه با فاصله زياد، داده شود. در صورتي كه شيرخوار بعد از غذاي كمكي باز هم تمايل داشت شيرمادر بخورد اشكالي ندارد.
اگر غذا در فواصل تغذيه با شير مادر داده شود ممكن است موجب كاهش ترشح شيرمادر و يا حتي جايگزين آن گردد.
غذاي كمكي هنگام شروع و در دفعات اول، بايد كمي غليظتر از شيرمارد باشد. پس از چند روز، غلظت آن بيشتر و مانند ماست معمولي يعني بسيار نرم و به تدريج ظرف چند روز ديگر با توجه به توان بلع شيرخوار بر غلظت آن افزوده ميشود به طوري كه هنگام كج كردن قاشق به راحتي از آن نريزد.
روزهاي اول، ميتوان مقدار كمي از غذا را روي نوك قاشق گذاشت و به شيرخوار ارائه نمود همچنين مادر ميتواند دست خود را بشويد و با انگشت خود غذا را در دهان شيرخوار بگذارد. به هيچ وجه نبايد غذا را با بطري و يا سرپستانك به شيرخوار داد.
دفعات تغذيه تكميلي معمولاً دو تا چهار بار در روز است و نيازي نيست كه شيرخوار بعد از هر بار تغذيه با شيرمادر، غذاي كمكي دريافت كند.
مقدار غذاي كمكي در زمان شروع، حدود يك تا دو قاشق مرباخوري* است. در مورد زرده تخممرغ استثنائاً در ابتدا به اندازه يك نخود است كه با كمي شير مادر يا فرني مخلوط و نرم ميشود.
افزايش مقدار غذا بر حسب ميل شيرخوار است ضمن اين كه نبايد با تحميل و اجبار خورانده شود از طرفي هم نبايد آن قدر زياد باشد كه منجر به مشكلات گوارشي مثل استفراغ و يا كاهش دريافت شيرمادر و طولانيتر شدن فواصل شيرخوردن شود.
مواد غذايي چه از نظر نوع و چه از نظر مقدار و تعداد وعدهها بايد به تدريج به برنامه غذايي شيرخوار اضافه شوند.
بين اضافه كردن مواد غذايي جديد بهتر است 3 روز فاصله گذاشت تا اگر شيرخوار به ماده غذايي خاصي عدم تحمل و يا حساسيت نشان داد، نوع آن مشخص شود. به اين ترتيب دستگاه گوارش كودك فرصت عادت كردن به مواد غذايي جديد را نيز پيدا ميكند. در مورد سبزيهايي مانند سيبزميني، هويج، گشنيز، جعفري و كدو كه احتمال عدم تحمل و حساسيت آنها كمتر است ميتوان هر روز يك نوع جديد را اضافه نمود.
براي تهيه غذاي كمكي لازم است به تدريج از همه گروههاي غذايي مانند غلات و مواد نشاسته اي، گوشت و جانشين هيا آن (تخممرغ، حبوبات، مغزها) لبنيات، سبزيها و ميوهها به ويژه سبزيهاي سبز تيره و نارنجي و ميوههاي زرد و نارنجي استفاده شود و بخشي نيز به روغنها يا چربي اختصاص داده شود.
ضمن رعايت تنوع در تهيه غذاي كمكي، توصيه ميشود غذاي كودك بهگونهاي باشد كه همه روزه يكي از مواد غذايي با منشاء حيواني مانند گوشت قرمز، گوشت مرغ يا ساير پرندگان، ماهي، جگر همچنين تخممرغ و لبنيات مورد استفاده قرار گيرند.
گوشت را بهتر است به تكههاي بسيار ريز يا قيمه ريزه تقسيم كرد يا از گوشتي كه در منزل چرخ شده است استفاده نمود تا پختن آن سريعتر و نرم كردن آن راحتتر و خوردنش براي كودك آسانتر باشد.
در صورت لزوم براي اينكه انرژي غذاهاي كمكي كودك مانند پوره، حريره. سوپ يا آش بيشتر شود ميتوان به غذا، يك قاشق غذاخوري روغن مايع (زيتون) كره حيواني يا خامه اضافه كرد.
استفاده از كره های نباتي (مارگارين) با ترانس پايين اشكالي ندارد.
براي اين كه خوردن غذاي كمكي براي كودك راحتتر باشد بهتر است غذا را با پشت قاشق، چنگال و يا گوشت كوب نرم نمود. استفاده از مخلوط كردن يا آسياب برقي توصيه نميشود زيرا مخلوط كن، غذا را بيش از حد نرم و يكنواخت ميكند و اگر اين امر ادامه يابد كودك مهارت جويدن را فرا نگرفته و در آينده از پذيرش غذاهاي معمولي خودداري مينمايد.
به طور معمول هنگام تهيه غذاي كمكي نبايد از نمك استفاده شود (به علت احتمال ابتلا به فشارخون و عادت كودك به خوردن غذاهاي شور) ولي اگر كودك نسبت به خوردن غذايش مثلاً سوپ، بي علاقه بود و آن را نخورد بهتر است اول از ادويههاي ملايم و سالم يا چاشينهايي مانند آب ليموترش تازه يا آب نارنج تازه به مقدار خيلي كم در آخرين لحظه پخت سوپ استفاده كرد و اگر اين كار موثر نبود اضافه كردن مقدار بسيار كمي از نمك اشكالي ندارد.
از چشاندن غذاي خانواده، چون نمك و ادويه دارد بايد خودداري نمود زيرا با خوردن اين غذاها، كوك غذاي خود را نخواهد خورد.
با شروع غذاي كمكي، ضمن افزايش دفعات شيردهي لازم است به شيرخوار آب جوشيده خنك شده نيز داد تا ادرار كودك پر رنگ و مدفوع او سفت و سخت نشود.
در طي شش ماه اول عمر، به منظور كاهش خطر بروز خس خس سينه و آلرژي غذايي، تجويز قطره ويتامين A+D بر مولتي ويتامين ارجح است.
از شش ماهگی به بعد هر روز علاوه بر دادن يك سيسي از قطره ويتامين A+D يا مولتي ويتامين بايد از قطره آهن به ميزان 15 قطره (كه معادل 15 ميلي گرم عنصر آهن است) يا یک و نیم ميلي ليتر از شربت آهن (سولفات فرو) استفاده نمود تا نياز شيرخوار به آهن نيز تامين شود.
در مورد شيرخواراني كه با وزن كم متولد شدهاند (كمتر از 2500 گرم) شروع تجويز آهن از پايان دو ماهگي آنها است.
بعد از ريختن قطره آهن در عقب زبان يا دادن شربت آهن به شيرخوار، علاوه بر خوراندن كمي آب جوشيده خنك شده يا كمي آب ميوه (از زماني كه دادن آب ميوه مجاز باشد)، بايد دندانهاي او را با مسواك نرم مخصوص شيرخوار و بدون استفاده از خمير دندان، مسواك زد و يا دندانها را با پارچه تميز يا گوش پاك كن كه كمي مرطوب شده باشد پاك نمود.
مقدار مصرف روزانه قطرههايي كه هم مولتي ويتامين و هم آهن دارند يك ميليليتر است. ولي چون مقدار آهن اين فرآوردهها كمتر از حد موردنياز است، توصيه نميشوند.
از دادن قطره يا شربت های مولتي ويتامين و آهن غيراستاندارد (عمدتاً خارجي كه مقادير ويتامين و آهن آنها نامناسب و ناكافي و جذبشان هم كم است) جداً خودداري شود.
توصيه ميشود در همه كودكان تجويز قطره آهن و قطره ويتامين A+D يا مولتي ويتامين تا دو سالگي ادامه داشته باشد و هرگز نبايد به دليل احتمال سياه شدن دندانها از مصرف قطره آهن صرفنظر نمود.
نكاتي چند در مورد مصرف مايعات آشامیدنی ها در شيرخواران 6 تا 12 ماهه
1ـ شيرمادر:
بعد از شش ماهگي، شيرمادر همچنان غذاي اصلي شيرخوار از نظر دريافت انرژي، مواد مغذي و مايعات است و بايد بر حسب ميل و تقاضاي شيرخوار و به دفعات زياد ادامه داشته باشد.
2ـ آب:
از پايان شش ماهگي حتي زماني كه كودك به مقدار كافي از شيرخوار تغذيه ميكند ممكن است به آب نياز داشته باشد بنابراين بايد هر روز به خصوص در فصل گرما و روزهاي گرم، چند نوبت آب جوشيده خنك شده به او ارائه شود.
توجه:
آب لولهكشي از زمان به جوش آمدن، اگر يك دقيقه جوشانده شود قابل استفاده است ولي
آب رودخانهها و امثال آن را بايد 10 تا 15 دقيقه جوشاند تا تمام باكتريها، لاروها، انگلها و كيستهاي موجود در آن از بين بروند. حتي المقدور از دادن آب معدني به شيرخواران خودداري شود چون املاح موجود در آن براي شيرخوار مناسب نيست.
3ـ شير پاستوريزه:
كودكاني كه با شير مادر تغذيه ميشوند معمولاً تا پايان سال دوم زندگي (24 ماهگي) نيازي به استفاده از شير پاستوريزه ندارند (آن مقدار شير پاستوريزه كه در تهيه غذاي كمكي به كار ميرود اشكالي ندارد). حدود 23 ماهگي، براي آشنا شدن كودك به طعم شير پاستوريزه ميتوان آن را بار اول به مقدار كم در حد 30 سيسي با فنجان يا ليوان به كودك ارائه و به تدريج بر مقدار آن اضافه نمود. به اين ترتيب وقتي كودك كمكم از شير مادر گرفته ميشود ميتواند از شير پاستوريزه استفاده كند.
در كودكاني كه از شيرمادر محرومند و با شير مصنوعي تغذيه ميشوند مصرف شيرگاو (پاستوريزه يا استريليزه پرچرب سه و نیم درصد) از پايان 12 ماهگي به بعد بلامانع است و بهتر است جايگزين شير مصنوعي شود كه آن را بعد از يك دقيقه جوشاندن و به مقدار حداكثر 500 ميليليتر در شبانه روز با فنجان يا ليوان نشكن به كودك ميدهند و سعي ميكنند او را به تدريج از شيشه بگيرند.
معمولاً استفاده از شيرگاو قبل از پايان 12 ماهگي توصيه نميشود.
4ـ چاي، قهوه و كاكائو:
سبب كاهش جذب آهن غذاي كمكي (به جز آهن گوشت) ميشوند لذا بهتر است حتي المقدور استفاده نشوند.
5ـ نوشيدنيهاي حاوي شكر زياد:
كودك را تشنهتر نموده و موجب چاقي او ميشود.
6ـ نوشيدنيهاي گازدار:
(سودا و نوشابه های معمولي) براي كودكان ممنوع است زيرا علاوه بر مضراتي كه دارند (بيقراري و چاقي كودك) سبب دريافت مقدار كمتر غذا يا شير مادر ميشوند.
7ـ آب ميوههاي طبيعي و خالص:
كه از ميوه های مجاز و به روش بهداشتي در منزل تهيه شده باشند، از اواسط ماه هشتم به بعد در حد 30 تا 60 سي سي در روز كه با ليوان نشكن (و نه بطري) به كودك داده شود، بلامانع است. گرچه مصرف خود ميوه نسبت به آب ميوه ارجحيت دارد.
استفاده شيرخوار از مقادير زياد آب ميوه ممكن است سبب اسهال و يا كاهش اشتهاي او به غذا و حتي شير مادر شود.
مصرف مكرر آب ميوه حتي اگر رقيق هم شده باشد، خصوصاً اگر به جاي فنجان توسط بطري و يا هنگام خواب به كودك داده شود، ميتواند به ميناي دندان كودك صدمه زده و نهايتاً پوسيدگي دندان ايجاد نمايد.
مصرف بيش از حد آب ميوه به دليل عدم دريافت مواد مغذي و پروتئين، سبب سوء تغذيه و كم خوني و حتي كوتاهي قد و در برخي موارد سبب چاقي ميشود.
آب ميوههاي تجارتي اكثراً حاوي سوربيتول و يا فروكتوز فراوان و مواد افزودني هستند كه ميتوانند سبب بي قراري و نفخ معده و مشكلات گوارشي شيرخواران شوند.